Urartu Krallığı’ndan Perslere, Osmanlı’dan günümüze kadar binlerce yıllık bir geçmişe dayanan bu şehre ismini veren Van kelimesinin kökeni Urartu Krallığı’ndan günümüze uzanıyor. Binlerce yıllık bu isim, Pers, Ermeni ve Osmanlı kaynaklarında farklı izlerle karşımıza çıkıyor.
VAN İSMİ NEREDEN GELİYOR?
Van isminin nereden geldiği ve kaynağı konusu henüz tam olarak açıklığa kavuşmamış olmasına rağmen konuyla ilgili bazı önemli görüşler vardı. Van adının kaynağı konusunda akla en yatkın ve bilimsel görüş Urartuca Biane veya Viane'den çıkmış olduğudur. M.Ö. 9. yüzyılda Doğu Anadolu’da hüküm süren Urartular, başkentlerini “Tuşpa” olarak adlandırmıştı. Tarihi kaynakların bütününde, Urartular kendilerine Bianili demişlerdir. Urartuların Van’da kurulduğu ve Van’ı başkent yaptıkları tarihi bir gerçekliktir. Urartular'ın yükselme devrinde Biate adı altında birçok şehir ve insan topluluğu Van bölgesine toplanmıştır. Van isminin de bu tarihi ‘’Biane’’ veya ‘’Viane’’ isminden türediği kabul edilmektedir. Van isminin kökeni konusunda en çok kabul gören görüş budur.
Pers kaynaklarında da Van benzeri kullanımlar yer alırken, Ermeni tarihçileri bölgeyi “Van Kalesi’nin kenti” olarak tanımlıyordu. Orta Çağ boyunca bu isim çeşitli dillerde farklı telaffuzlarla anılsa da özünde aynı köke dayandı.
ASURLAR’DAN MI KALDI?
Tarih kaynaklarında yer alan başka bir rivayete göre, Van çok eski bir şehir olup, M.Ö. 1900'lerde Asur Melikesi Meshure Sah Meryem (Semiramis) adına izafeten Şahmerimekerd şeklinde adlandırılmıştır. Daha sonra Küyanyâ’nın son devrinde Van adındaki valinin şehri genişletip güzelleştirmesi nedeniyle bu idareciden itibaren şehir Van olarak anılmıştır.
EVLİYA ÇELEBİ’NİN “VAN” YORUMU
Evliya Çelebi ise Seyahatnamesinde Büyük İskender'in, Van Kalesi'ndeki Vank adli bir mabetten çok etkilendiği bu yüzden de şehrin adını Vank olarak koyduğu rivayet edilir.
OSMANLI DÖNEMİNDE VAN İSMİ
Osmanlı döneminde de önemli bir konuma sahip olan Van, doğunun en önemli sancaklarından biri oldu. İpek Yolu üzerinde yer alması, şehre ticari ve kültürel açıdan büyük bir değer katarken 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı kayıtlarında şehrin doğrudan “Van” ismiyle anılmaya başlandığı görülüyor.
VAN’IN TARİHİ NEDİR?
Bu kadim kentin tarihi sık sık araştırmalara konu olmuştur. Arkeolojik bulgulara göre Van ve çevresi, yazılı tarih öncesine uzanan bir geçmişe sahiptir. Bölgede ilk yerleşimlerin M.Ö. 5000–3000 yıllarındaki Kalkolitik döneme kadar gittiği bilinmektedir. M.Ö. 2000’li yıllarda bölgede ilk devleti kuran topluluk Hurriler olmuştur.
M.Ö. 900 yıllarında ise Hurri kökenli toplulukların devamı niteliğindeki Urartular, başkentleri Tuşba (bugünkü Van) olan güçlü bir devlet kurmuşlardır. Urartu Krallığı, özellikle Kral I. Sarduri döneminde (M.Ö. 9. yüzyıl) inşa edilen Van Kalesi ile birlikte büyük bir gelişme göstermiştir. Urartular, M.Ö. 612 yılına kadar Doğu Anadolu’dan Yukarı Mezopotamya’ya kadar geniş bir coğrafyada egemenlik kurmuşlardır. Ancak bu tarihte Medlerin saldırıları sonucu yıkılmışlardır.
PERSLER, HELENİSTİK DÖNEM VE ROMA-SASANİ ÇATIŞMALARI
Urartu sonrası dönemde Van, Med Krallığı'nın eline geçmiş, ardından Pers İmparatorluğu bölgeyi hâkimiyeti altına almıştır. Perslerin ardından Büyük İskender'in doğu seferiyle birlikte Van ve çevresi Makedonyalıların, sonra da sırasıyla Partların, Romalıların ve Sasanilerin egemenliğine girmiştir.
Bu dönemlerde Van, Roma ile Sasani İmparatorluğu arasında sürekli el değiştiren bir sınır bölgesi haline gelmiştir. M.S. 395 yılından itibaren kısa sürelerle Bizans ve Sasani hakimiyetinde kalmıştır.
İSLAM DÖNEMİ VE ORTAÇAĞ
Van ve çevresi, İslam ordularının Bizans’ı yenilgiye uğrattığı dönemde, 644 yılında Hz. Osman zamanında Müslümanların eline geçmiştir. Bu egemenlik daha sonra Emeviler ve Abbasiler döneminde de sürmüştür.
Bu dönemde bölgede yaşayan Ermeniler, kısa süreliğine kendi yönetimlerini kurmuş, ancak İslam devletine bağlı kalmışlardır. Ermeni Kral Gagik tarafından 915–921 yılları arasında Van Gölü’ndeki Akdamar Adası'na inşa ettirilen Akdamar Kilisesi, Hristiyan sanatının önemli eserlerinden biridir.
SELÇUKLULAR DÖNEMİ’NDE VAN
1071 Malazgirt Meydan Muharebesi’nin ardından Van, Selçuklu Devleti’nin egemenliğine girmiştir. Daha sonra bir süre Eyyubiler, ardından Karakoyunlular ve Akkoyunlular bölgeye hâkim olmuştur. Karakoyunlu Yusuf Bey, bu dönemde Eski Van şehrindeki Ulu Cami’yi inşa ettirmiştir.
OSMANLI DÖNEMİ’NDE VAN
Kanuni Sultan Süleyman döneminde, 1548 yılında Osmanlı orduları Safevileri yenerek Van’ı fethetmiştir. Bu fetih, 1555 Amasya Antlaşması ile kesinlik kazanmıştır. Osmanlı idaresi altında Van, Van Beylerbeyliği merkezlerinden biri haline gelmiş, bu dönemde Hüsrev Paşa ve Koçi Bey gibi yöneticiler camiler ve çeşitli eserler inşa ettirmiştir.
Ayrıca bu dönemde Vankulu Mehmet Efendi, “Kitab-ı Lugat-ı Vankulu” adlı sözlüğü hazırlamıştır; bu, Osmanlı döneminin önemli eserleri arasında yer alır.
VAN’DA ERMENİ AYAKLANMALARI VE RUS İŞGALİ
Bölgede yaşayan Ermeniler Rusların desteğiyle isyan hareketlerine girişmiş, silahlanarak yerel halkı hedef almıştır. 1915 yılında Rus ordusu Van’a girerek şehri işgal etmiş, Ermeni çeteleri birçok köy ve kasabada katliam yapmış, şehir yakılıp yıkılmıştır. Halk zorunlu olarak göç etmek zorunda kalmıştır.
Ancak 2 Nisan 1918’de, Osmanlı ordusunun düzenlediği harekât sonucunda Van tekrar kurtarılmış ve Ruslar, Ermenilerle birlikte bölgeden tamamen çekilmek zorunda kalmıştır. 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması ile Sovyetler Birliği Van üzerindeki taleplerinden resmen vazgeçmiştir.
CUMHURİYET DÖNEMİ
Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte 29 Ekim 1923’te Van, Türkiye Cumhuriyeti’ne bağlı vilayet merkezlerinden biri haline gelmiştir. Savaşta büyük zarar gören şehir, yeniden inşa edilmiştir.
Bugün Van, hem köklü tarihi hem de eşsiz doğal güzellikleriyle adını tüm dünyaya duyurmuş bir şehirdir. Van Gölü, Akdamar Adası, Urartu kalıntıları ve kadim medeniyetlerin izleri, bu ismin binlerce yıldır yaşamasına vesile olmuştur.
Kısacası Van ismi, sadece bir şehir adı değil, Anadolu’nun en eski uygarlıklarından günümüze taşınan bir kültürel mirastır.
