Kuzeydoğu Anadolu’da, günümüz Van ilinin çevresinde hüküm sürmüş olan Urartu Krallığı’nın (yak. M.Ö. 9.–6. yy) dinî yapısı, çevre ülke arşivleriyle birlikte incelendiğinde yalnızca bölgesel değil, aynı zamanda çok uluslu etkileşimli bir çoktanrılı inanç sistemi olarak karşımıza çıkıyor. VAN OLAY olarak hazırladığımız bu çalışmamız, Türkiye, İran, Rusya, Ermenistan, Avrupa, Amerika, Çin ve Japonya kaynaklarının bir araya geldiği bir mozaik sunuyor.
URARTULARIN DİNİ VE İNANÇ YAPISI: KURUMSAL DİNSEL YAPI VE PAZTONOMİ
Urartular, “Ulus-devlet” olarak merkezi krallık yapısı içinde dinî kurumları güçlü bir şekilde örgütlemişti. Örneğin, yazıtlar Haldi, Teişeba ve Şivini başta olmak üzere 79 tanrı ve tanrıçanın kurumsal tapınma listesinde yer aldığını gösteriyor. World History
Tapınaklar, kaya-nişler ve açık hava alanları dinî ritüeller için kullanıldı; ibadetler sadece ritüel değil, aynı zamanda devlet ideolojisinin bir parçasıydı. World History
İrân kaynakları (örneğin İran’daki Urartu uzantılarına dair arkeolojik veriler) bu yapıların su temini, kanalizasyon ve arazi düzenine kadar uzandığını ortaya koyuyor. Böylece din-siyaset ilişkisi güçlü bir şekilde örgütlenmiş durumda.
Rus arşivcilerinin analizlerine göre, Urartu’daki tapınak ve kutsal alan çalışmaları yalnızca yerel değil “yenilenen” ilhak edilen bölgelerde de kullanılmış; böylece dinî kurumlar devlet hâkimiyetinin bir aracı olarak işlev görmüştür.
TANRI PANTEONU VE İBADETLER
Urartu inanç sisteminde tek bir “Allah” inancı yoktur; sistem çoktanrılı (politeist) bir yapıya sahiptir.
Başlıca tanrılar:
Haldi: En üst düzey tanrı; savaş ve devlet koruyucusu rolünde.
Teişeba (Theispas): Fırtına ve gök gürültüsü tanrısı; boğa sembolü ile sunulmuş.
Şivini (Shivini): Güneş tanrısı; güneş diskiyle betimlenmiş.
İbadet biçimleri şunlardı: Hayvan kurbanları (özellikle boğa ve koyun), silah ve kalkan vakıfları, açıkhavadaki kaya-nişlerde ritüeller.
Tapınakların duvarlarına kalkan ve silahlar asılmış; kral “Haldi’nin kulu” unvanını taşımış.
TANRILAR VE DOĞA İLİŞKİSİ
Urartu tanrıları hem gök hem yer unsurlarına bağlıydı: su, dağ, güneş, ay, yıldız tanrıçaları görülüyor.
Bu durum, doğa-kült ve animist ögelere Panteon içinde yer verildiğini gösteriyor. Ayrıca öğrenci arkeologlara göre “canlı olmayan doğal varlıklar” (örneğin dağ, nehir, mağara) için vakıf veya tapınma alanları ayrılmış.
KÜRESEL VE ULUSLARARASI KARŞILAŞTIRMALAR
Türkiye: İstanbul ve Van bölgesi müze arşivlerinde Urartu tapınak kalıntıları ve yazıtları korunmakta.
Ermenistan: Erebuni (günümüz Erivan) Urartu’ya ait tapınak ve arkeolojik alanlardan biri; burada Haldi tapınağı da yer alıyor.
UNESCO DÜNYA MİRASI MERKEZİ
İran: Urartu’nun kuzeybatı İran’a uzanan sınırlarında, yazıtlar ve yerel tanrı adlarının Urartu pantheonuna katıldığına dair veriler bulunmakta.
Rusya: Sovyet dönemi arşivlerinde, Güney Kafkasya’daki Urartu etkisine dair dil ve değişim çalışmaları yer alıyor.
Avrupa & Amerika: Akademik makaleler (örneğin World History Encyclopedia, Encyclopaedia Britannica) Urartu dinini “Anatolia öncesi çoktanrılı sistemler” bağlamında inceliyor. Encyclopedia Britannica
Çin & Japonya: Direkt Urartu ile ilişkili arkeolojik alanları olmasa da, bu bölgedeki çoktanrılı sistemlerle ilgili üniversite araştırmalarında (örn. Japonya’daki Yakın Doğu çalışmalarında) Urartu örneği karşılaştırmalı olarak kullanılıyor.
Urartu’nun din sistemi, modern tek Tanrılı dinlerle kıyaslandığında oldukça farklı bir yapı arz eder: Kurumsal olarak tanrılar silsilesi, doğayla iç içe ritüeller ve merkezi krallıkla iç içe geçmiş tapınma faaliyetleri öne çıkar. Bu sistem içerisinde “Allah” kavramı net bir biçimde yer almaz; yerine tanrılar panteonuna adanmış çok sayıda ritüel ve tapınak örgütlenmesi vardır.
Van ve çevresinin kadim uygarlığı Urartu, dinî bakımdan yalnızca yerel değil, bölge-ötesi ve uluslarası bir etki ağına sahipti. Bu da bugünkü Türkiye, İran, Ermenistan, Rusya gibi ülkelerin arkeolojik ve arşiv çalışmalarıyla daha iyi anlaşılabilir durumda. Böyle bir tarihsel miras, Van’daki kültürel turizm açısından da dikkate değer bir zenginlik.
URARTU’NUN GİZLİ TÖRENLERİ:
HALDİ’DEN ŞİVİNİ’YE RİTÜELLERİN ANATOMİSİ
Van’daki kaya yazıtları ve yeni kazı verileri, Urartu’nun merkezi dini ayinlerini, kurban kademelerini ve simgesel ikonografisini yeniden ortaya koyuyor.
Urartu (M.Ö. 9.–6. yy), sadece bir krallık değil; kurumsal dinî örgütlenmesi, belirlenmiş kurban kademeleri ve simgesel zenginliğiyle bölgesel bir “dinsel bürokrasi”ydi. Son yıllarda Van çevresinde ve Körzüt, Aznavur/Patnos gibi alanlarda bulunan yeni yazıtlar ile daha önce kataloglanan koleksiyonların yeniden değerlendirilmesi, Haldi merkezli tapınma kültünün törensel ayrıntılarını açığa çıkarıyor.
URARTU’NUN DİNSEL ÖRGÜTLENMESİ VE KURUMSALLAŞMA
Urartu’da din ile devlet ayrılmaz bir bütündü: kral sıkça “Haldi’nin kulu” sıfatını taşır ve tapınaklar sadece dinî değil idari/askeri merkezler olarak da işlem görürdü. Tapınaklar, susi (kule-tapınak) ve kaya-niş düzenlemeleri ile belirli tanrılara ayrılmış; yazıtlarda tanrıların bir hiyerarşi içinde sıralandığı ve hangi tanrıya hangi kurbanın sunulacağı açıkça belirtilmiştir. Bu hiyerarşik kurban listeleri—örneğin boğa, koyun/canlı hayvanlar ve bazı durumlarda mal varlığı vakıfları—yazılı kaynaklarda yer alır. Bu durum, dinin hem ritüel hem de siyasi meşruiyet aracı olduğunu gösterir.
TANRI PANTEONU: HALDİ, TEİŞEBA, ŞİVİNİ VE DİĞERLERİ
Urartu panteonu tek tanrılı bir düzen değil; çoktanrılı ve bölgesel-etkileşimliydi. En üstte Haldi (devlet-savaş koruyucusu), Teişeba/Theispas (fırtına/gök), Şivini/Shivini (güneş) gibi ana tanrılar yer alır. Ayrıca yerel dağ, su ve toprak tanrılarıyla birlikte toplamda geleneksel listelerde 70-80’e yakın tanrı adı geçer. Bu tanrı adları ve sıralamaları, kapı-niş yazıtları ve taş metinlerden (ör. Tushpa/Van çevresi yazıtları) belgelidir.
İBADETLER, KURBANLAR VE TÖREN MEKÂNLARI
Yazıtlar ve arkeolojik buluntular bize şunları söyler:
Hayvan Kurbanı: Boğa ve koyun başta olmak üzere hayvan kesimi törenleri, tanrılara adak olarak veriliyordu; hangi tanrıya hangi nitelikte kurban gideceği yazıtlarla belirlenmişti.
Tapınak Eşyaları: Tapınak duvarlarına asılan kalkan-silahlar, armağan edilmiş eşyalar ve taş sütunlar krala-tanrı ilişkisinin maddi ifadesiydi. Kralın zaferleri, tapınak vakıfları aracılığıyla tanrıya bağlılık göstergesi olarak yazıtlarda yer alır.
Ritüel Mekanlar: Susi türü kule-tapınaklar, kaya-nişler ve açık-hava tören alanları; ayrıca su yönetimi ve tapınak kompleksleri arasındaki bağlantılar törenin kamusal ve altyapısal yönlerini ortaya koyuyor.
YAZITLAR, LİTERASYON VE BELGE KAYNAKLARI
Urartu dininin açıklanmasında en kritik kaynaklar: taş yazıtlar (Van çevresindeki kapı-niş yazıtları), kale ve tapınak duvar yazıları ile birkaç cuneiform metindir. 19. yüzyıldan başlayarak Rus ve Avrupalı arkeologların (ör. Joseph Orbeli ve Sovyet dönemi expedisyonları) keşifleri, modern kataloglama (Mirjo Salvini ve sonraki CTU çalışmaları) ile güncellendi. Son yıllarda (ör. 2023 Körzüt kazısı ve 2024–2025 buluntuları) bulunan yeni tuğra/metin parçaları, kurban ritüellerine dair daha somut formüller sunuyor. Bu yazıtlar, hangi tanrının hangi tür kurbanı aldığı, törensel sıralama ve tapınak inşaatlarına ilişkin hükümdar formüllerini aktarıyor.
İKONOGRAFİ: SİMGELER, KEMERLER, GÜNEŞ DİSKİ, KANATLI CANAVAR
Urartu sanatında tekrar eden motifler: güneş diski, kanatlı canavarlar (kompozit yaratıklar), kutsal ağaç ve ritüel-sahne betimlemeleri (müzisyenler, dansçılar, libasyon sahneleri). Ritüel-worshipping (tören-tapan) kemerleri ve bilezik ikonografisi dinsel ritüellerin sahnelenmesine dair ayrıntılar içerir; kimi kemerlerde bir tapınak sahnesi, kurban ve dua figürleri bir arada görülür. Bu imgeler törenlerin görsel kodlarını taşır.
ULUSLARARASI ARAŞTIRMALAR VE ARŞİVLERİN ROLÜ
Urartu çalışmalarında farklı ülkelerin katkısı şöyle özetlenebilir:
Türkiye: Van Müzesi koleksiyonları, yerel kazılar ve 20.–21. yy arkeolojik raporları (Van çevresi yazıtları korunması).
Ermenistan: Erebuni kazıları, Haldi tapınaklarının karşılaştırmalı analizleri (Erebuni örneği).
Rusya: Erken keşifler ve Sovyet dönemi arşiv taramaları; Joseph Orbeli ve diğerleri tarafından yapılan ilk belgeler.
İran: Kuzeybatı İran’daki sınır-yerleşim çalışmaları, bölgesel kültürel etkileşim kanıtları (arkeolojik bulgular ve yerel yazıt kıyaslamaları).
Avrupa & Amerika: CTU katalogları, Zimansky, Barnett gibi akademisyenlerin kuramsal çalışmaları ve derleme yayınlar (WorldHistory/Britannica vb.).
NİHAİ DEĞERLENDİRME: “ALLAH” İNANCI VAR MI?
Urartu’da İBRAHİMÎ metinlere özgü bir “Allah” kavramı yoktur. Urartu inancı çoktanrılı, antropomorfik ve doğa-bağlantılı bir panteon etrafında örgütlenmiştir. Haldi en üst düzey rolü oynasa da tek Tanrı inancı şeklinde evrildiğine dair doğrudan kanıt yok; bunun yerine bölgesel etkileşimlerle (Assur, Hurri, Hatti vb.) karışmış bir panteonik yapıyla karşılaşıyoruz.
Haber için kullanılan başlıca kaynaklar: Mirjo Salvini, Raffaella Pierobon Benoit ve CTU katalog çalışmaları — Urartian Inscriptions at the Van Museum. World History Encyclopedia — “Urartu Religion / Civilization” (derleme). Van Müzesi (T.C. Milli Saraylar / SanalMuze) koleksiyon kayıtları. 2023–2025 kazı ve yazıt raporları: Körzüt (2023) ve yeni bulunan metin değerlendirmeleri. Iconography & ritual belt çalışmaları (derleme/analiz). Vikipedi Dergipark
